Must reads

Een prachtig geschreven, sprankelend en poëtisch boek van een (meervoudig bekroonde) Ierse dichteres over zwangerschap, moederschap en haar fascinatie (neigend naar obsessie) voor een gedicht en het leven van de achttiende-eeuwse dichteres Eibhlín Dubh Ní Chonaill.

Ní Ghríofa geeft blijk van een groot taalgevoel en een enorme hypersensitiviteit. Mooie bespiegelingen over moedermelk, haar neiging te leven voor anderen, de onzichtbaarheid van vrouwen in de geschiedenis en - gaandeweg het boek steeds meer -: over schrijven.

Ondertitel: Een geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur.

Geschiedenis gaat meestal vooral over ineenstortende rijken, over koningshuizen, pausen, plagen en oorlogen. In De Onderwerping vertelt historicus en cultuurfilosoof Philipp Blom de geschiedenis van de verhouding van de mens tot de natuur. Die draait om onderwerping. De overtuiging dat de menselijke soort een bijzondere plaats op aarde inneemt en daarmee het recht heeft om de planeet genadeloos te exploiteren, is duizenden jaren oud en zit diep in onze Westerse cultuur. Het idee dat de mens boven de natuur staat is al te vinden in het vijfduizend jaar oude Mesopotamische Gilgamesj-epos, was aanwezig in de Westerse filosofie van de oudheid, werd nog sterker in het Christendom, was dominant in de Verlichting en is dat in brede kring nog steeds. Het is echter een waanidee, benadrukt Blom. En alleen als de mensheid zich ervan weet te ontdoen, heeft ze een kans op overleven.

Ook zeer de moeite waard is 'Het verdorven genootschap. De vergeten radicalen van de Verlichting' (2011) over de kring rond baron Paul Henry Thiry d'Holbach en Denis Diderot, de encyclopedisten. Het boek werpt een ander licht op Voltaire en vooral Rousseau. Een boeiend en relevant boek dat getuigt van de grote kennis en het schrijftalent van Blom.

In Ways of being (2022) onderzoekt kunstenaar en filosoof James Bridle hoe het besef dat al het leven onderling verweven is, kan bijdragen aan een rechtvaardiger manier van omgaan met elkaar en met de niet-menselijke wereld. Het boek is een mix van biologie, ecologie, filosofie, techniek en kunst, met als belangrijkste boodschap: intelligentie wordt ten onrechte nog vaak vooral opgevat als 'dat wat mensen doen'. We moeten het begrip herdefiniëren, want intelligentie draait vooral om in verbinding staan met de wereld en daar goed op kunnen afstemmen, aldus Bridle. Als we dat besef toelaten, krijgen we veel meer oog voor de intelligentie van andere soorten. Niet alleen dieren, maar ook planten en organismes als slijmzwammen en natuurlijke systemen beschikken over intelligentie. Het (h)erkennen van cognitieve diversiteit doet niet alleen meer recht aan de werkelijkheid, maar is ook belangrijk voor ons eigen (voort)bestaan, benadrukt hij. Een blikverruimend, soepel geschreven en rijk boek met veel interessante bespiegelingen over onder meer (de gevaren van) kunstmatige intelligentie en de waarde van toeval.

Een originele mix van suspense en fantasie, observaties en conversaties. Het boek bevat veel (dodelijk geschetste) misogynie en leest als de feministische pendant van De Toverberg van Thomas Mann. Bijzonder is dat Tokarczuk een meervoudige verteller aan het woord laat die het heeft over 'wij' en die zowel ver uitzoomt van het menselijk gedoe, als diep inzoomt, tot in de schimmelnetwerken in de grond. Daardoor ontstaat een ongebruikelijk ruim perspectief. Prikkelende ideeën, rijke en zintuigelijke taal en trefzekere persoonsbeschrijvingen, onder meer aan de hand van de geur van de hoofdpersonen.

Het boek kreeg op 4 sept. 2024 de Europese Literatuurprijs 2024. De keuze van de jury was unaniem. Uit het juryrapport: 'een roman als een wortelstelsel dat zich vertakt en verdiept, en almaar rijker wordt bij lezing en herlezing. Tokarczuk is niet alleen in dialoog met De Toverberg, maar met een veelheid aan ideeën die het zelfbeeld van de Europese intellectueel blijvend hebben beïnvloed en bestendigd. Vilein en grappig, met veel oog voor de absurditeit van de menselijke (mánnelijke) neiging tot ordening en afbakening, toont ze de heilloze weg van harde opposities en definitieve wereldbeschouwingen. De meanderende Tokarczuk-zinnen die laveren in het geheimzinnige gebied tussen weten en niet-weten zijn met grote klasse vertaald door Karol Lesman. Hem valt het grootste compliment te beurt dat een vertaler kan krijgen: je hebt op geen enkel moment het gevoel een vertaalde roman te lezen.'

Ondertitel: Boodschap aan een planeet in crisis. (The Nutmeg's Curse, Parables for a Planet in Crisis)

Een boek waarvan je zou willen dat iedereen het leest, omdat het zulke belangrijke en helder verwoorde inzichten bevat. Met 'De vloek van de nootmuskaat' houdt de Indiaas-Amerikaanse schrijver Amitav Ghosh de Westerse wereld een spiegel voor. Het beeld daarin is niet bepaald fraai. Onze geschiedenis is er één van kolonialisme, genocide, ecocide en extractivisme en dit alles vormt de basis van onze welvaart, laat hij zien aan de hand van beeldend vertelde geschiedenissen en verhalen.

De huidige mondiale problemen zijn volgens Ghosh te herleiden op het nog altijd dominante mechanistische wereldbeeld waarin de natuur gezien wordt als een verzameling door mensen voor eigen doeleinden te gebruiken grondstoffen en objecten. Door de inheemse bevolking niet als echte mensen te beschouwen maar als 'bruten', konden hun belangen en rechten lang met voeten worden getreden. En door dieren niet te erkennen als voelende wezens bleven ook hun stemmen ongehoord. Ghosh betoogt dat we, als we beter luisteren en kijken, zullen beseffen dat de wereld om ons heen een eigen kracht heeft. Vitalisme noemt hij dit wereldbeeld en hij pleit voor vitalistische vormen van politiek gebaseerd op storytelling, omdat verhalen een beroep doen op ons vermogen tot empathie.

Mooi geschreven, helder en fijnzinnig boek(je) over de boeiende moraalfilosofie van Iris Murdoch (1919-1999). Daarin draait het om begrippen als 'ontzelven' en 'zelfvergetelheid', belangeloos aandacht schenken en morele zelfverbetering. Wie goed kijkt en de werkelijkheid ziet zoals ze 'echt'  is, komt volgens Murdoch dichter bij het goede. Liefde gaat niet over wensen en willen, maar over bewonderen en ontvankelijk zijn. Het is belangeloos en zorgt ervoor dat we uit ons ‘dikke ik’ ontsnappen, vat Schaubroeck het denken van Murdoch hierover kernachtig samen. 

Ondertitel: Een radicaal andere kijk op natuurbescherming.

Diepgravende, heldere en rake essays over hoe milieubescherming in de praktijk te vaak versmalt tot maatregelen tegen klimaatverandering en hoe duurzaamheid wordt ingepast in het paradigma van groene groei en milieubescherming te vaak vooral over de mens gaat. Over het gevaar van reductionisme, de hardnekkigheid van vooruitgangsdenken en het problematische van ecomodernisme. En over de noodzaak van wat Kingsnorth noemt 'duistere ecologie', ofwel: deep ecology en een ecocentrisch wereldbeeld.

Kingsnorth schrijft getergd en met veel passie over het verloren gaan van de wilde wereld. 'We zien wel degelijk iets in de wildernis wat we nodig hebben. We voelen werkelijk ontzag, we zien echt iets wat magisch of zelfs heilig is in watervallen en wolkenformaties en kuddes steenbokken. Die ervaringen zijn reëel en ze zullen niet verdwijnen. Als we een gewaarwording hebben dat er in de bossen en velden iets hogers te vinden is dan onze rede kan verklaren, en als dat de echte reden is waarom ons hart breekt wanneer de bossen en velden in naam van de economie worden platgewalst, dan is die gewaarwording, net als ons vermogen om lief te hebben of schoonheid of lelijkheid te ervaren, volkomen 'subjectief'. Maar ze is ook volkomen echt.'

Ondertitel: Mijn zoektocht naar de bron van onze angsten.

Een persoonlijk geschreven en diepgravend boek over de vraag: Wat is angst? En hoe kan het dat een miljoen Nederlanders gediagnosticeerd zijn met een angststoornis? Op basis van gesprekken met psychiaters, filosofen, wetenschappers en 'angstlijders' en reflecterend op zijn eigen familiegeschiedenis. Rijk aan (wetenschappelijke) informatie en invalshoeken. Over de rol van erfelijkheid, het neoliberalisme, pillen en het (sterke) verband tussen melancholie en kunst. Met interessante weetjes, zoals dat bij depressieve mensen de kleur letterlijk uit hun leven verdwijnt, omdat 'depressieve ogen' kleuren slechts beperkt doorgeven aan de hersenen.

Geen must-read, maar een must-do:

Terwijl je een wandeling van 4,6 kilometer maakt, ergens in de natuur, luister je met de (gratis, Engelstalige) app van de Deep Time Walk naar het verhaal van de 4,6 miljard oude geschiedenis van de aarde. Dat blijkt een leerzame, indrukwekkende en ontroerende ervaring. Je beseft hoe lang het duurde voordat de meest simpele vorm van leven ontstond, hoe dat eerste leven zorgde voor de condities voor meer complexe vormen van leven, hoe lang het duurde voordat er ogen ontstonden en hoe vijf keer eerder het leven leek te verdwijnen en zich vervolgens toch weer verder ontwikkelde. En vooral: hoe kort geleden homo sapiens op het toneel verscheen. En de impact daarvan.

Deep Time Walk. A new story of the living Earth: www.deeptimewalk.org

Het boek beslaat één zomerse zaterdag in het leven van Henk van Doorn, een zachtaardige, wat te zware, gescheiden ic-verpleegkundige van 56. Een belangrijke dag, waarop hij hoort dat zijn hond Schurk niet lang meer zal leven, hij verliefd wordt en zijn lievelingsnichtje jarig is. Voor Henk allemaal aanleidingen zich te verliezen in een stroom van herinneringen, associaties en filosofische bespiegelingen. Henk is een denker en een tobber, maar blijkt daarnaast óók - en vooral - uitermate levenslustig.

Kollaard is een geweldige observator en sterke stilist. Het boek staat vol met prachtige zinnen en is ontroerend, menselijk en grappig. Heel terecht, dat hij met deze nieuwe klassieker de Libris Literatuurprijs 2020 won.

Een klein maar fijn beschouwend boekje over de waarde van wandelen, het lezen van een landschap, verlies, zingeving, stilte en taal. Helder en poëtisch.

Ook mooi: Doe je best. Lof van het ongrijpbare leven (essays) (2018). Over mythen, kunst, zingeving en het accepteren van het doorgaans behoorlijk rommelig verlopende leven waarin je hooguit je best kunt doen, maar absolute idealen niet haalbaar zijn.

En: Dichtersgesprekken (2005).

Ondertitel: Grote filosofen van nu over barre tijden. Een bundel met toegankelijk geschreven korte interviews met vijftien internationaal toonaangevende filosofen zoals Zygmunt Bauman, Martha Nussbaum, Michael Sandel, Susan Neiman, Bruno Latour en Peter Sloterdijk.

Boeiend is het interview met de Duitse socioloog Hartmut Rosa over het belang van resonantie (religie, kunst en natuur), juist in deze tijd van versnelling. En ook met de (in het westen) minst bekende Chinese filosoof Tu Weiming (1940), hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Peking, (www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/lees/biografieen/w/tu-weiming.html , 2011) over de ethiek van het confucianisme en de spiritualiteit van de aarde.

Wie zichzelf en anderen beter wil begrijpen - en wie wil dat niet? - , vindt hierin veel boeiends. In zijn vorige boek Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? liet Frans de Waal al zien dat dieren intelligenter zijn dan de meeste mensen geneigd zijn te denken. In Mama's laatste omhelzing. Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf schetst hij - aan de hand van prachtige verhalen en overtuigende voorbeelden - hoe rijk het emotionele leven van chimpansees, bonobo's en kapucijnapen is en hoezeer zij op ons lijken. En ook: wij op hen. Dat zorgt voor een andere blik op vriendschap, verzoening, macht(sstrijd), groepsdynamiek, schuld en schaamte. Zoals al zijn boeken: helder en verhelderend.

Een onderzoek naar de waarde van terughoudendheid en omzichtigheid. Met boeiende analyses over de invloed van het wetenschappelijk denken op het moderne ideaal van transparantie en de tirannie van de intimiteit. Mooie beschouwingen over weinig bij de tijdgeest passende verschijnselen als 'sprezzatura', galanterie en de hoofse cultuur. Een goed doordacht en overtuigend pleidooi om niet alles te zeggen dat gezegd zou kunnen worden.

Ondertitel: Hoe zin te geven aan je leven.

Hoewel de (onder)titel klinkt naar een zelfhulpboek, is het boek eerder een cultuuranalyse gebaseerd op de (positieve) psychologie, sociologie, filosofie en literatuur. Niet geluk maar betekenis maakt het leven de moeite waard, betoogt de Iraans-Amerikaanse psycholoog en journalist Esfahani Smith. Ze laat het belang zien van ergens bij horen en van doorzetten en van het nastreven van doelen die groter zijn dan je eigen leven. Het boek is helder geschreven, heeft diepgang en zet aan tot nadenken en verder lezen in de door haar geraadpleegde bronnen.

Ondertitel: een klein filosofisch onderzoek naar depressie.

Eva Meijer beschrijft rustig en invoelbaar hoe de grijsheid van depressie bezit van haar kan nemen en hoe ze geleerd heeft zich daartegen te verweren en een betekenisvol leven te leiden. Over winterbomen en de Inventionen van Bach en reddingsboeien als stilte, wandelen, haar hond en hard werken. Op een mooie manier triest, maar vooral krachtig.

Een ontdekkingstocht naar onbekende werelden onder het aardoppervlak, in grotten, gangenstelsels, mijnen en bergen, onder steden en bossen. Over begraven, opgraven en delven. En ook over actuele thema's als kernafvalopslag en het smelten van de permafrost, waarbij wat begraven was weer aan het licht komt. Macfarlane schrijft ook over de recente inzichten over hoe bomen via hun wortels met behulp van schimmels communiceren binnen het zogenoemde wood wide web. Hij verbindt wat hij op zijn tocht ziet en hoort met verhalen over het onderaardse in de literatuur en mythologieën. Dat levert een rijk boek op met een (letterlijk) ander perspectief op de wereld.

Helder en erudiet. Leest als een trein, terwijl het gaat over een complex en zwaar onderwerp. De luchtige, ironische stijl van Ten Bos maakt het behapbaar.

Tegen het nuttigheidsdenken, waarbij alles ergens voor moet dienen, of iets moet opleveren. Die instrumentele benadering onttrekt betekenis aan het bestaan, betoogt Brinkmann, filosoof en hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Aalborg. In toegankelijk geschreven hoofdstukken over thema's als waardigheid, liefde, vergeving, vrijheid en dood zet hij overtuigend uiteen waarom dit volgens hem zaken zijn met intrinsieke waarde.

Vooral het hoofdstuk over verantwoordelijkheid, aan de hand van de relatief onbekende Deense filosoof Knud Ejler Løgstrup (1905-1981), auteur van Den Etische Fordrung (1956), is prachtig. Volgens Løgstrup vloeien uit macht altijd plicht en verantwoordelijkheid voort.

Brinkmann (1975) schreef eerder het - eveneens cultuurkritische - Standvastig. Hiervoor kreeg hij in 2015 de Rosenkjærprijs, die elk jaar wordt uitgereikt aan iemand die een wetenschappelijk onderwerp inzichtelijk maakt voor een breed publiek.

Een onderzoek naar de gevolgen en betekenis van het wereldwijd oprukken van licht en lichtvervuiling. Van de kinderen die nu in het Westen geboren worden zal, door de oprukkende lichtvervuiling, 80 procent de Melkweg nooit in volle glorie kunnen zien. De nacht is niet alleen van belang voor onze biologische klok en gezondheid, oor nachtdieren als motten en vleermuizen, voor ecosystemen en

astronomen, maar ook voor stilte en melancholie, zo laat Bogard zien in een mooi hoofdstuk over de culturele en spirituele betekenis van het donker. Hij weet een verlangen wakker te maken naar iets waarvan je niet besefte dat je het mist: een nacht die zo donker is, dat weer zichtbaar wordt dat sterren verschillende kleuren hebben en dat de Melkweg diepte heeft.

Zoals uit de ondertitel Searching for Natural Darkness in an Age of Artificial Light blijkt, heeft Bogard het boek geschreven als een zoektocht. Die voert de lezer van het felle licht van Las Vegas in het eerste hoofdstuk naar de donkerste plekken op aarde in het laatste. Beeldend geschreven, soms poëtisch, rijk aan informatie en tot nadenken stemmend.

Zie ook: https://rijkewaddenzee.nl/project/dark-sky-waddengebied/

Fascinerend vanwege de excentrieke exercitie: Foster probeert enige tijd te leven als achtervolgens een das, otter, stadsvos, edelhert 
en gierzwaluw. Hij wil af van antropocentrisme en antropomorfe beelden à la Beatrix Potter. Daarom probeert hij te beleven wat
het inhoudt om één van deze dieren te zijn en de wereld te ervaren zoals zij. De hele onderneming doet, ook door de keuze voor deze
vijf dieren, typisch Engels aan. De auteur groeide op met dieren en ontwikkelde zich van dierenonderzoeker en jager op herten tot
empathische dierenvriend. Hij is bereid ver te gaan voor zijn project: hij slaapt op de grond in een stadspark, ligt uren in z'n eigen
uitwerpselen, lijdt honger en kou en eet wormen en muggen. Zich inlevend in een gierzwaluw, dreigt Foster de greep op de realiteit te
verliezen en wordt hij wel érg associatief. 
De eerlijkheid van de auteur, een op medische ethiek gepromoveerde dierenarts, schrijver en advocaat, is bewonderenswaardig. De grote
kracht van het boek is, dat het totaal anders is dan alle andere boeken over dieren. Vooral vanwege de enorme sensitiviteit en rake 
beschrijvingen van zintuiglijke ervaringen van voor ons als mens onbekende werelden. Maar ook vanwege de vele originele gedachten die
het letterlijk 'out of the (menselijke) box' denken oplevert. 

Hoe kun je authentiek zijn? En: wat is goede kunst? Voor de hoofdpersoon in deze autobiografische roman spreekt weinig voor zich. De Engelse titel 'How should a person be'?' drukt haar vertwijfeling nog beter uit dan de Nederlandse. Ze lijkt het leven meer te denken dan te leven. Dat levert prachtige observaties en redeneringen op, waar regelmatig om te lachen valt. Een fris, origineel en filosofisch boek, gebaseerd op interviews die Heti hield met haar (kunstenaars)vrienden.

Een autobiografisch verhaal over de teloorgang van een liefde. Eerlijk, intens en pijnlijk. Zorgvuldig opgeschreven. Hofstede maakt invoelbaar hoe twee mensen elkaar - ondanks goede bedoelingen - kunnen verstikken en laat zien hoe trouw zijn aan jezelf onherroepelijk kan betekenen dat je een ander pijn moet doen.

Veel mooie metaforen en beschouwingen. Over slapeloosheid, te veel in je hoofd of in een verhaal leven, van jezelf vervreemd raken en daardoor depressief worden. Prachtige zinnen, zoals: ‘Dit obsessieve teruglezen van mij betekent ook dat ik met modderpoten door ons verleden banjer om overal aan te wijzen wat er niet precies klopte. Ik ben doorlopend bezig haarscheuren tot breuklijnen te maken met de koevoet van het nu.’

Ook: Nietzsches tranen (2005) en De Schopenhauer-kuur (2007). En: De therapeut (2005) en: Tegen de zon in kijken. Doodsangst en hoe die te overwinnen (2008). Oftewel: al het werk van deze schrijver en psychiater is een must read, omdat het getuigt van veel mildheid en inzicht in existentiële vragen en de 'condition humaine' zonder ooit hoogdravend te worden.

Een zoon (de schrijver) over zijn dementerende vader. Rake en liefdevolle observaties, rijke taal. Ontroerend, maar niet zwaar. Soms zelfs erg grappig.

De besluiteloze hoofdpersoon, een vijftigjarige zoon aan het sterfbed van zijn moeder, laat zich voortdurend claimen door zijn omgeving, worstelt met schuldgevoelens, keuzes, een gênant fysiek probleem, zijn verleden en het leven in het algemeen. Zijn diepste wens kan hij alleen uiten tegenover zijn Spaanse psychiater: Que haya un amor (laat er een liefde zijn). De eerlijkheid van Parks is vaak grappig, maar vooral diep-menselijk en herkenbaar. Want ja, zo'n rommeltje is het echte leven nou eenmaal vaak.

De aarde is ziek en die ziekte heet de mens, schreef Nietzsche al in de 19e eeuw, met vooruitziende blik. De ziekte van de mens is dat hij zich vervreemd heeft van de aarde en de natuur om hem heen. We hebben in deze tijd van klimaatverandering en ecologische crisis een filosofie nodig die niet de mens maar de aarde centraal stelt: terrasofie, betoogt Manschot. Een urgent, helder en persoonlijk boek.

Biografische roman over vogelonderzoekster Len Howard (1894-1973). Zij bracht de tweede helft van haar leven door in een afgelegen huisje op het Engelse platteland. Meijer schrijft precies, fijnzinnig en met een groot inlevingsvermogen. Niet alleen Howard maar ook de vogels komen daardoor tot leven.

Ondertitel: Waarom zelfbeschikking niet genoeg is om goed te leven en te sterven. Voegt veel toe aan de discussie over euthanasie door het stellen van goede vragen over met name autonomie. Verhelderend en verdiepend, met veel oog voor de waarde van kwetsbaarheid.

Scherpe, heldere analyse. Onthullend. Dehue onderbouwt en illustreert haar punt zeer overtuigend: de wetenschap maakt de werkelijkheid eerder dan dat ze hem blootlegt.

De neurotische auteur worstelt met zijn prostaatproblemen en voelt zich gedwongen op onderzoek uit te gaan naar een remedie. Onderhoudend, grappig, scherpzinnig en heerlijk zelfkritisch.

Autobiografische roman over een zoon die het ouderlijk huis ontruimt na het overlijden van zijn moeder. Aan de hand van wat hij tegenkomt, zoals een schuimklopper voor de afwas en het 'vlekkenschrift' van zijn moeder, reflecteert hij over zijn gereformeerde jeugd, zijn ouders, het overlijden van zijn broer en een door hemzelf doorgemaakte periode van waanzin. Tijdens het opruimen maakt hij schoon schip in zowel het huis als zijn hoofd. Prachtige observaties en bespiegelingen, rijke taal. Kreeg voor dit boek de AKO-Literatuurprijs (1994) en de Ferdinand Bordewijkprijs (1995).

Overdonderend en puur. Naast de drie hoofdpersonen speelt de natuur een grote rol. Oorspronkelijke titel: The Bone People. Won de Bookerprize 1985.